Schedelboren, brandijzers, wondhaken, vleesmessen, botzagen, steenlepels, hechtnaalden, raspen, tangen, sondes, scalpels en lancetten: het instrumentarium van de middeleeuwse chirurg. In Het Graafschap zien we de Vlaamse chirurgijn Jan Yperman aan het werk.
Een van de grootste verrassingen bij het schrijven van Het Graafschap was de ontdekking van de stand van de medische praktijk aan het begin van de veertiende eeuw. Het werk Cyrurgie van Jan Yperman (1260-1332), geschreven in het Diets, maar ook vertaald in huidig Nederlands, was hierbij een zeer rijke bron aan informatie. Hoewel ik meerdere keren een glimlach om de mond kreeg bij het lezen ervan (“… Voor zo is de strot (gezwelg), dat is de keel en de roeper waar de adem uit gaat en weer intrekt …”), stelde dit werk mij in staat om enkele ‘bloedstollende’ scènes in te lassen.
Wie was Jan Yperman?
Jan Yperman was chirurgijn, geneeskundig pionier en vernieuwer uit Ieper, iemand waarop we in Vlaanderen terecht fier mogen zijn. Hij genoot zijn opleiding aan de universiteit van Parijs, waar hij vermoedelijk de colleges van chirurg Lanfranc van Milaan bijwoonde. Hij was lange tijd verbonden aan het Ieperse Belle-Godshuis. Ypermans opvattingen over pijn, kwakzalverij, anesthesie, imagoschade, openhartigheid naar de verwanten van een patiënt, evenals de eigenlijke behandelingen zelf, waren uiterst vooruitstrevend voor zijn tijd.
En dan komt zo iemand ineens mijn verhaal binnengewandeld in herberg Den Drooghen Boom in Ieper. Even later zien we Jan aan het werk bij een uiterst delicate chirurgische ingreep. Op zulke momenten denk ik wel eens dat de schrijfgoden mij bijzonder goed gezind zijn.
Hoe leren we hem kennen?
Op het einde van de negentiende eeuw doken in Londen twee werken van hem op over heelkunde en interne geneeskunde:
- "Cyrurgie": Dit is het belangrijkste werk van Jan Yperman. Het wordt beschouwd als het oudste medische handboek in de Nederlandse taal. Het behandelt chirurgische technieken en bevat praktische adviezen voor het uitvoeren van operaties, wondverzorging en andere medische ingrepen.
- "Medicina": Dit werk richt zich meer op interne geneeskunde en bespreekt aandoeningen die met geneesmiddelen behandeld kunnen worden. Het geeft inzicht in de medische kennis en behandelingsmethoden.
Enkele behandelingen
Stelpen van bloed
Wat te denken van deze behandeling om bloed te stelpen (Bron: DBNL): “Dan heb je dit poeder gemaakt: neem mastiek, (Pistacia lentiscus) kaneel en gebrand zout en maak hiervan 1 poeder en goed klein stampen en duw van dit poeder goed vast op de huig met uw duim, dit zal het bloed stremmen en de wond helen.”
Dichtnaaien van een wonde
Of deze om een wonde dicht te naaien: “Is dat been niet kapot of dat de wond niet in de slag tussen de benen is en die gewonde geen zweer beseft, naai dan die wond. En is het verkoelt eer ge er bij komt vernieuw de lippen schrapend eer ge er iets aan doet en naai het dan met een driekantige naald en daarin een getwijnde draad met was erop.”
Verdoving van de patiënt
En deze om de patiënt te verdoven en de koorts te laten zakken: “En denkt u erover om hem te laten slapen. Neem het zaad van bilzekruid, (Hyoscyamus), van Mandragora, van papaver, van opium, nachtschade, zaad van postelein en gom van Arabië, dit meng je allemaal tezamen in 1 mortier en daarna meng je het met vrouwenmelk en met olie van rozen en van violen, gelijke delen, dit leg je hem op de mond, op het voorhoofd en op de slaap van het hoofd en bindt het daarop met een zwachtel. En laat hem bloed laten in het midden van het voorhoofd in de ader of in de neus. En kan hij niet in slaap komen en hij ontkleurt op de duur steeds meer en zijn urine ook moet men op de derde dag wanhopig zijn. En is het dat hij kleur begint te krijgen en zijn hitte vermindert dan moet men het beste er van hopen. En welke tijd ge 1 rode hoop op de urine ziet oordeel dat het hoofd onaangenaam is. En stelt de zieke zich beter dan is het goed om hem deze siroop te drinken te geven. Recept: pruimen van Damascus, violen, 4 (koude als komkommer ed.) zaden, gelijk ½ ons, afkooksel in pond water en voeg 1 pond Cassia fistula, manna en tamarinden toe, gelijk 1 ons, 3 scrupels rabarber, maak siroop en geef hem deze siroop te drinken dat met koud water gemengd is, ’s morgens en ’s avonds telkens 3 lepels vol. En voedt de zieke met kruim van brood gewassen in schoon water dat 2 of 3 gemengd is met wat suiker. En geef hem gerstewater te drinken. En drink siroop dat men nenupharius (Nymphaea alba) noemt.”
Historische betekenis en nalatenschap
Zowel de Cyrurgie als de Medicina bieden een waardevolle blik op de medische praktijk in de hoge middeleeuwen en tonen hoe Jan Yperman werd beïnvloed door zijn opleiding in Parijs. Hij was de eerste die de bestaande Latijnse teksten vertaalde naar het Diets, om aldus de medische kennis van die tijd open te stellen voor een ruimer Vlaams publiek.
Het regionaal ziekenhuis van Ieper draagt zijn naam. Als dat geen prachtig eerbetoon is.
Leer Jan kennen in: Het Graafschap.
Wil je zelf de Cyrurgie erop nalezen? Stuur me een Messenger bericht en ik bezorg je de integrale tekst.
Luchtfoto van het Jan Ypermanziekenhuis te Ieper. Bron: Wikipedia
Reactie plaatsen
Reacties