Dialogen schrijven buiten de wet

Foto Pexels door Ekaterina  Bolovtsova

Een voorbeeld van zo'n regeltje. Sebes en Bisseling, literair agenten, treden in hun boek Alweer een bestseller een uitspraak bij van Yvonne Kroonenberg die zegt: ‘Woorden als “gelukkig” en “helaas” zijn verboden.’ Toch gebruiken S&B in dat kleine boekje zelf tot vijfmaal toe het woord ‘gelukkig’ op de manier waarop het ‘verboden’ zou moeten zijn. Dus zwijg me over al die regeltjes.

Voorbeelden van regeltjes die je vaak te horen krijgt als het gaat over dialogen:

• Regeltje 1: herhaal niet wat de ander zegt.
• Regeltje 2: verkoop geen prietpraat.
• Regeltje 3: vertel geen stommiteiten.

1. What aaarrrr ya doing?

Als herhalingen een functie hebben in het verhaal, dan schrijf je herhalingen. Punt. Niet elke dialoog leent zich tot zes keer hetzelfde herhalen. Toch kan dit uiterst grappige effecten teweegbrengen en bijdragen aan show don’t tell, zoals in deze legendarische scène tussen Jack Sparrow en kapitein Barbossa die elkaar het bevel over de Black Pearl betwisten. Maar herhalen ze wel zes keer hetzelfde? De woorden in ieder geval, maar let op de klemtonen.

In Meisje Onderweg was Jack Sparrow de inspiratie voor een grappige uitwisseling van herhalingen in een scène met een verrassende wending . Spijtig genoeg kan ik ze hier niet weergeven wegens spoilergevaar.

2. Prietpraat. Over eierkoeken en bain-maries

Als prietpraat een functie heeft in het verhaal, dan schrijf je prietpraat. Punt. In Meisje aan de Overkant schreef ik volgende ‘hartverscheurende’ dialoog tussen twee vrouwen:

‘Ga je taart bakken?’

‘Ja, voor Claudia’s verjaardag morgen, een biscuit.’

‘Wat leuk, hoe oud wordt ze?’

‘Zeven. Maandag is sluitingsdag. Net goed voor een feestje.’

‘Best moeilijk zo’n biscuit.’

‘Ik weet het. Meestal lijkt hij op een platte eierkoek.’

‘Je moet de eieren met de suiker twintig minuten kloppen, en bain-marie, lukt altijd.’

‘Dank je voor de tip.’

Wat een hemeltergend gezwets. Om je tanden in je schoenzolen te zetten. Net wanneer het de lezer zijn keel begint uit te hangen krijgt het verhaal een wending.

René werd kittelorig van het geneuzel over eierkoeken en bain-maries. Hij wilde dat ze hun mond hielden zodat hij de koers kon volgen.

‘We moeten eens afspreken om met zijn allen op uitstap te gaan,’ zei moeder. ‘Naar het Atomium, het Fort van Breendonk, of naar Bredene.’

Hier breekt bij René het angstzweet uit. De prietpraat stevent met lichtsnelheid af op een catastrofe. Het geneuzel heeft hier duidelijk een functie: het is de inleiding tot een roerende flashback en een latere scène met dramatische gevolgen. Je hebt even de lezer zijn zenuwen op de proef gesteld, maar nu breng je hem weer helemaal bij de les.

3. Verkoop een stommiteit

Als schrijver bezondig je je geregeld aan stommiteiten. In een van mijn zevenendertig kladversies van Meisje aan de Overkant schreef ik volgende sublieme zin:

Onder haar vochtige ogen hingen donkere wallen en in haar voorhoofd liepen diepe voren van droefgeestigheid, zoals bij heiligen op kerkschilderijen die bezig waren de marteldood te sterven.

Commentaar van mijn redacteur:

Hier sterven de schilderijen de marteldood.

Of deze:

Opgelucht dat ze niet boos was na het onthutsende voorval van de dag ervoor, nam hij plaats op een barkruk, met de rug naar de tapkast.

Commentaar van mijn redacteur:

André, de beste manier om een verhaal om zeep te helpen, is van alles gaan uitleggen. Laat de lezer zijn hersenen gebruiken - tenzij je voor debielen wil schrijven.

Ze is zo charmant, mijn redacteur.

Maar we hadden het over stommiteiten in dialogen. Wel, in dialogen mag je al eens de idioot uithangen.

In De Parisienne schreef ik:

‘Of ze wordt misbruikt door een maniak in een ondergrondse kelder.’

Een ondergrondse kelder? In het universum waarin ik leef hebben kelders de gewoonte zich ondergronds te bevinden. Een ondergrondse kelder is een pleonasme. Mijn eerste reactie was ‘ondergrondse’ schrappen. Tot ik een inval kreeg en de dialoog aanpaste in mijn voordeel:

‘Of ze wordt misbruikt door een maniak in een ondergrondse kelder.’

‘Ken je ook bovengrondse kelders?’

‘Ga nou niet vernuftig doen. Denk liever na.’

Zo kan je je eigen blunders gebruiken voor leuke effecten.

Nog eentje?

In een dialoog tussen twee wonderkinderen, de jongen is een wiskundige, het meisje een kunstenares, schreef ik:

‘Ga je me nog vertellen wat er bloeide tussen jou en Jenna?’

‘Iets zuiver plutonisch.’

Dat laatste moet natuurlijk ‘platonisch’ zijn. Toch liet ik het staan en ging als volgt verder:

‘Platonisch zal je bedoelen.

Wat verder (dit is wel een opzettelijke):

‘Onnozele Ier,’ stamelde ze.

‘Gekke Deen.’

‘Zweed.’

Hij fronste. ‘Je komt toch uit Stockholm?’

‘Inderdaad, ooit de hoofdstad van Zweden. Blijkbaar ben je toch niet zo slim als je denkt, domme Ier.’

Functie van beide ‘stommiteiten’: op een lichtvoetige manier tonen dat de jongen echt wel een nerd is en het meisje iemand met een gezonde algemene kennis.

Conclusie

Geloof niet al die regeltjes die men je wil aanpraten. Zoek je eigen weg maar hou één ding goed voor ogen: als je regeltjes aan je laars lapt, doe het dan zeer bewust, correct en opzettelijk. Anders vindt je lezer je inderdaad een idioot. Dit is een van de redenen waarom je een goede redacteur nodig hebt.

Je mag natuurlijk regels voor jezelf instellen. Zo heb ik een aantal persoonlijke banwoorden. De woordjes: plots, plotseling, steevast, staren, kielzog, komen er bij mij niet of nauwelijks in. Hoewel ik best wel brutaal en direct schrijf, zal ik me ook nooit wenden tot opzettelijk effectbejag zoals buitensporig sadisme, expliciet kindermisbruik,  schrijnende dierenmishandeling, enz. Dat is iets waar ik absoluut geen plezier aan beleef. Dus in plaats van regels van anderen te volgen, maak er voor jezelf een paar waar je je echt goed bij voelt.